Háskólarannsóknir á tímum kreppu (1) Hlutverk háskóla

Eiríkur Steingrímsson & Magnús Karl Magnússon.

Höfundar eru prófessorar við læknadeild Háskóla Íslands.

Háskólarannsóknir á tímum kreppu

(1)Hlutverk háskóla

Íslenskt samfélag stendur á tímamótum. Við teljum að þessi tímamót kalli á umræðu um hlutverk íslenskra háskóla. Í þessum greinarflokki munum við beina sjónum okkar að rannsóknarhlutverki háskóla.

 

Háskólar eru fyrst og fremst mennta- og rannsóknastofnanir. Hlutverk þeirra er að stunda rannsóknir og mennta fólk og þjálfa til sérhæfðra starfa. Menntunin er tvennskonar. Annars vegar grunn- eða starfsmenntun og hins vegar rannsóknarmenntun, doktorsnám, en það felur í sér þjálfun í að takast á við viðfangsefni sem enginn hefur glímt við áður. Doktorsnámið felst í rannsóknastörfum og fer fram undir handleiðslu kennara sem hafa reynslu af rannsóknavinnu. Kennararnir aðstoða nemana við að móta og setja fram tilgátur sem síðan eru prófaðar með rökleiðslu, tilraunum eða greiningu á gögnum. Markmið rannsóknastarfa er að leita svara við hinu óþekkta og þjálfa ungt fólk í að beita þekkingu sinni.

Öflugt vísindastarf er háskólum og vísindastofnunum afar mikilvægt. Með því fæst einkum þrennt: i) Kennarar stofnunarinnar verða betur tengdir við það nýjasta í fræðunum og geta því betur miðlað nýjustu þekkingu til nemenda sinna; ii) Stofnunin nýtur trausts í samfélaginu enda vitað að þar eru vísindamenn sem þekkja til tiltekinna málaflokka og geta talað um þá af hlutleysi og þekkingu; iii) Með öflugu vísindastarfi skapast möguleikar á rannsóknatengdri nýsköpun en það er sú nýsköpun sem gefur mestan arð. Úr grunnrannsóknum verður til ný þekking sem er forsenda nýsköpunar sem getur leitt af sér viðskiptahugmyndir og atvinnutækifæri. Um þetta eru ótal dæmi, stór og smá. Slík þekkingarsköpun ásamt menntun ungs fólks er því hið óumdeilda og verðmæta samfélagslega hlutverk háskóla.

 

Um allan heim eru gæði háskóla metin út frá rannsóknavirkni þeirra. Á þessu eru fáar undantekningar. Hér á landi hafa nýlega verið sett lög sem skilgreina hlutverk háskóla víðar en víðast er gert. Í lögunum segir: “Hann [háskólinn] miðlar fræðslu til almennings og veitir þjóðfélaginu þjónustu í krafti þekkingar sinnar.” Þann 26. júní s.l. birtist í Morgunblaðinu grein eftir Katrínu Jakobsdóttur mennta- og menningarmálaráðherra sem hún nefndi „Hlutverk og ábyrgð háskóla“. Þar leggur hún til að háskólar beini sjónum sínum í auknum mæli að samfélagslegu hlutverki sínu, frekar en að einblína á að efla gæði kennslu og rannsókna.

Við erum ósammála ráðherra um þetta. Að andvaraleysi og skortur á samræðu háskólafólks við samfélagið hafi átt veigamikinn þátt í hruninu er að okkar mati heldur ekki rétt ályktun. Miklu nær væri að spyrja hvort háskólasamfélagið hafi ekki verið of veikt til að bregðast við umhverfinu. Geta háskóla til að sinna samfélagslegu hlutverki sínu er í beinu sambandi við rannsóknavirkni þeirra. Það er lítið mark takandi á háskóla sem ekki tekur rannsóknahlutverk sitt alvarlega. Slíkur háskóli getur ekki haft þau áhrif á samfélag sitt sem allar þjóðir leitast eftir: hlutlausa, faglega umfjöllun, rannsóknatengda nýsköpun og almenna eflingu þekkingar. Allir geta verið sammála um það að sú þekking sem verður til í háskólum þarf að nýtast eins og kostur er við að bæta samfélagið. En það er ekki og á ekki að vera á ábyrgð háskólanna einna að það gerist. Vísindamenn eru ekki ráðnir til háskóla til að fræða almenning eða þjóna samfélaginu á annan hátt en að sinna sínu grunnhlutverki, þ.e. mennta háskólanema og stunda vísindi. Þeir eru þó ávallt reiðubúnir til að upplýsa og fræða þegar eftir því er leitað eins og sjá má daglega í fjölmiðlum landsins. Að leggja aukna áherslu á önnur hlutverk háskólamanna þegar ljóst er að rannsóknarinnviðir eru veikir og litlu fjármagni er veitt til kennslu mun að öllu óbreyttu rýra starf háskóla.

 

Nú eiga Íslendingar sjö háskólastofnanir. Engin þeirra kemst á blað yfir fimm hundruð fremstu háskólastofnanir heims, hvað þá hærra. Fjöldi háskóla á Norðurlöndunum eru á lista yfir bestu menntastofnanir heims og því ekkert sem útilokar að Ísland nái árangri hvað þetta varðar. Til að svo megi verða þarf að efla háskólana, einkum hvað rannsóknir og gæðamat varðar. Þetta kallar á endurskipulagningu og uppstokkun.

 

Birtist í Fréttablaðinu haustið 2010.

Sett inn fyrir hönd höfunda.